Buchenwald kampi i përqendrimit u çlirua 80 vjet më parë

Ndërtesat qëndrojnë në një vend, që duket sikur ka dalë jashtë peizazhit. Ettersberg plot pyje, i ndodhur jo shumë larg metropolit kulturor të Weimarit në Turingi, mund të shihet nga larg. Një zonë idilike, kështu të duket.

Një vend i tmerrit

Por ky vend nuk është idilik, është një vend tmerri. Lart në rrafshnajën Etterberg 480 metra të lartë ka qenë dikur një nga kampet më të mëdha të përqendrimit nazist (KZ) në tokën gjermane. Nga viti 1937 deri 1945 këtu në kampin e përqendrimit Buchenwald nazistët burgosën njerëz: kundërshtarë politikë, komunistë, homoseksualë, të burgosur të huaj, hebrenj, romë dhe sinti, dëshmitarë të Jehovait dhe përfaqësues të padëshiruar të kishës.

Buchenwald – ishte ferri.Një nga ferret e shumta në makinerinë naziste të persekutimit dhe vrasjeve. Në sistemin Buchenwald vuajtën rreth 280.000 të burgosur. Ky sistem përfshinte kampin e përqendrimit në Ettersberg si dhe më shumë se 50 kampe të vogla të jashtme, shumica e tyre në vende të rëndësishme, ku prodhohej për luftën.

Deri në prill 1945 në Buchenwald gjetën vdekjen rreth 56.000 njerëz, shumica hebrenj. Vetëm afrimi i fundit i Luftës së Dytë Botërorenë Evropë solli çlirimin. Kur tanket e para të ushtrisë amerikane iu afruan kampit të përqendrimit më 11 prill 1945, të burgosurit e vendosur për të rezistuar, u ngritën. Ata penguan ushtarë të shumtë nga rojet SS, që të arratiseshin.

Pas përfundimit të luftës Turingia mbeti në zonën e Gjermanisë të pushtuar nga Bashkimi Sovjetik. Sovjetikët shumë shpejt e përdorën territorin e Buchenwald-it për njërin nga “kampet e tyre speciale”, ku mbajtën të burgosur drejtues lokalë të partisë naziste, forca policore apo pronarë të fabrikave, që punonin me punëtorë me detyrim. Deri në vitin 1950 këtu gjetën vdekjen edhe 7000 vetë të tjerë.

“Ata i trajtonin njerëzit si kafshë”

E gjitha kjo ka ndodhur 8 dekada më parë. Është si në çdo përkujtim për një 80-vjetor: ka vetëm pak dëshmitarë të kohës, që përjetuan dhe mbijetuan mizoritë naziste. Por nga kujtimet e gjalla e të dhimbshme mund të përcillet historia.

“Tani ndoshta vijnë 15 të ftuar– maksimumi 15 të mbijetuar”, thotë historiani Jens-Christian Wagner për DW. Ai është kreu i Fondacionit të qendrave përkujtimore Buchenwald dhe Mittelbau-Dora. Kanë mbetur gjallë vetëm 15 vetë, të mbijetuar të tmerreve të kampit të përqendrimit Buchenwald, të cilët mund të udhëtojnë ende për të ardhur në përkujtimin e 80-vjetorit të çlirimit. Wagner kujton festimet e 60-vjetorit në vitin 2005. Atëherë patën ardhur rreth 500 të mbijetuar. Në vitin 2015, për 70-vjetorin, mundën të vinin 80 dëshmitarë të kohës, në moshë të shkuar që atëherë.

Një nga ata, që shoqëroi atëherë DW në ditën përkujtimore, ishte ish-piloti 92 vjeçar Ed Carter-Edwards. Avioni i tij i Forcave Ajrore Kanadeze qe rrëzuar afër Parisit në verën e vitit 1944, ai erdhi në Buchenwald për tre muaj e gjysëm. “Ata i trajtonin njerëzit si kafshë”, thoshte ai, duke qarë teksa përmendte emrat e miqve, që nuk i mbijetuan kampit. Carter-Edwards ndërroi jetë në 2017.

“Të gjithë kemi përgjegjësi”

“Ne të gjithë kemi përgjegjësi për të kujtuar, secili qytetar”, thotë drejtori i memorialit Wagner. Fjala është të mbash qëndrim dhe në rastin e racizmit, ekstremizmit të djathtë dhe antisemitizmit, të kundërshtosh.

Wagner kthehet te politika aktuale. Ishte një “gabim i madh” që në debatin për migracionin” partitë demokratike folën si AfD-ja. Përmes këtij debati narrativa ksenofobe e partisë së ekstremit të djathtë u “normalizua”.

Rajoni i Turingisë përrreth Vajmarit është një nga ato pjesë të Gjermanisë, ku “Alternativa për Gjermaninë” ka shumë ndikim. Në zgjedhjet parlamentare në shkurt 2025 kjo parti mori 20,8 për qind të votave partiake në mbarë vendin. Në Turingi ajo fitoi 38,6 për qind, më shumë se në çdo land tjetër gjerman. Që prej zgjedhjeve për parlamentin e landit të Turingisë (shtator 2024)AfD ka 32 nga 88 deputetët e parlamentit të landit. Bjërn Höcke, i klasifikuar si ekstremist i djathtë nga Zyra për Mbrojtjen e Kushtetutës, kryeson grupin parlamentar.

Lëvizjet e djathta autoritare dhe ekstremiste po forcohen aktualisht në mbarë botën, edhe në Gjermani, thekson Wagner: “Ne jemi në mes të stuhisë në Turingi”. Historiani e vlerëson situatën si “jashtëzakonisht shqetësuese. Ne besuam për një kohë të gjatë, se njerëzit kishin zënë mend nga epoka naziste”. Por kjo është në rrezik të zbehet.

Në mjedisin e AfD-së nazizmi dhe krimet e tij „minimizohen në mënyrë notorike”, ose mbrohen madje “pozicione që lavdërojnë nazizmin”. Wagner paralajmëron se po humbet vetëdija se sa qenësor është për strukturat demokratike konfrontimi me diktaturën naziste.

Dëme materiale dhe kërcënime

Ka pasur disa raste dëmtimesh në vende përkujtimore në Ettersberg jashtë memorialit. Në vitin 2024 pati kërcënime direkte kundër Wagnerit. Sot kolegët në memorial shqetësohen herë pas here për sigurinë e tyre. “Nuk duhet të frikësohemi, por duhet të kemi kujdes”, thekson ai.

Gjermani 2025

Në Buchenwald memoriali paralajmëron dhe porosit përmes vendeve të kujtimit si krematoriumi, fusha e hirit dhe sheshi i apelit, me “bllokun e fëmijëve” dhe “institutin e higjienës të SS”. Pamja e portës së kampit me mbishkrimin cinik “Jedem das seine” (Secilit atë që i takon) është shfaqur shpesh në media. Ora sipër në kullën e vogël tregon gjithmonë 15:15. Më 11 prill 1945, në orën 15:15, mori fund ferri për të gjithë ata që nazistët i kishin burgosur këtu. Liria filloi.

80 vjet më vonë: gur gri, hapësira të lira, tek tuk ndërtesa, anash drurë ahu. A ka në të gjithë këtë një vend, që ka rëndësi të veçantë për Jens-Christian Wagner? Ai mendohet një moment dhe përmend të ashtuquajturin “kamp i vogël”: një kamp brenda kampit – vendi kryesor i vdekjes. Në fillim të burgosurit i mbyllnin këtu për punë të detyruar.”

“Pas shkurtit 1945 ky vend u bë një kamp vuajtjeje dhe vdekjeje për ata të burgosur, që u transportuan në Buchenwald përpara se të çlirohej kampi i përqendrimit të Aushvicit”. Në më pak se njëqind ditë rreth 6.000 njerëz vdiqën këtu, derisa u çlirua kampi i përqendrimit Buchenwald”.

Menjëherë pas vitit 1945 barakat u shkatërruan. Wagner thotë se gjatë epokës së RDGJ vendi i “kampit të vogël” u zu nga shkurret dhe se nuk luajti ndonjë rol si vend kujtese. Tani janë zbuluar disa themele të tij: “Ai mbetet një vend vuajtjesh dhe trishtimi”./DW