Shqipëria në zi kombëtare: Flamujt në gjysmështizë sot dhe nesër, në nderim të Ismail Kadaresë
Shqipëria është në zi kombëtare sot dhe nesër për nder të shkrimtarit dhe akademikut Ismail Kadare, i cili u nda nga jeta një ditë më parë në moshën 88-vjeçare.
Qeveria shpalli datën 2 dhe 3 korrik ditë zie kombëtare, ku flamujt në institucionet shtetërore dhe publike do të ulen në gjysmështizë.
Ismail Kadare, prijësi historik i letërsisë shqipe prej më shumë se shtatë dekadash ishte anëtarit i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë; anëtari i Akademisë së Shkencave Morale dhe Politike të Francës; anëtari i jashtëm i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, anëtari i jashtëm i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Malit të Zi.
Ismail Kadare u lind në Gjirokastër më 28 janar 1936. Qyteti i lindjes e ndoqi përjetësisht kudo që ai jetoi e shkroi, në Perëndim e në Lindje, duke u bërë pjesë e pandashme e krijimtarisë së tij në të gjitha fazat e jetës. Me një opus letrar që përmban mbi 70 vepra, në të gjitha llojet e nënllojet e letërsisë, eseistikës dhe publicistikës, të panumërta në botime ribotime, Ismail Kadare ka zënë e do të ketë kryet e vendit në historinë e letërsisë shqipe.
Akademia e Shkencave ka shprehur ngushëllime duke theksuar se ikja e tij është e pangushëllueshme për Akademinë e Shkencave, për letërsinë shqipe dhe ekuilibret e saj, për gjuhën shqipe dhe folësit e saj, për letërsinë europiane e botërore.
Letërsisë shqipe do t’i mungojë kryemjeshtri, letërsisë europiane do t’i mungojë fizikisht zëdhënësi i një kombi e një rajoni; qytetërimit tonë do t’i mungojë shqiptuesi i kumteve të mëdha.
Ismail Kadare është shkrimtari më i rëndësishëm i letërsisë shqipe që prej fillimeve dhe përgjatë pesë shekujve të jetës së saj. Vepra e tij përbën një shtyllë të letërsisë shqipe.
Letërsia e Kadaresë e ka ndërkombëtarizuar kulturën shqiptare në shkallë europiane e botërore. Gjuhët me të cilat ka folur letërsia e tij janë mbi 50 dhe numri i titujve të botuar e ribotuar jashtë gjuhës amtare është mbi 1500. Vepra e tij studiohet në universitete në kuadër të historisë së letërsisë europiane dhe të asaj botërore. Shkencës së albanologjisë tashmë i është shtuar një degë e re, ajo e kadareologëve, e studiuesve dhe përkthyesve të veprës së tij. Nën ndikimin e kësaj dege të re edhe vendi i gjuhës shqipe në universitete është rritur, me hapjen e katedrave dhe njësive të reja që nga Japonia në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, që nga Franca në Rusi. Sot vepra e Kadaresë përkthehet e studiohet edhe në ndonjë vend ku ka pasur kufizime.
Ismail Kadare do të mbetet një autoritet moral për popullin shqiptar, një institucion krijimi dhe mendimi, një referencë themelore për jetën e tij. Vepra që ai ka krijuar është e lidhur me çështje thelbësore të botëkuptimit shqiptar e ballkanas, të ndërveprimit të kulturave dhe vlerave qytetare të rajonit, të evoluimit të identiteteve historike e kulturore. Ajo është një dritare e rëndësisë parësore për të njohur edhe psikozat dhe komplekset e popujve të Europës Juglindore, aspiratat e vërteta të tyre.
Emri dhe vepra e tij do të jenë përjetësisht të pranishme në jetën e shqiptarëve dhe të gjithë Botës.
Jetëshkrim letrar i Ismail Kadaresë
Ismail Kadare ka lindur më 28 janar të vitit 1936 në Gjirokastër. Është personalitet qendror i kulturës shqiptare në gjysmën e dytë të shekullit të 20-të, protagonist i zhvillimeve më të përparuara në letërsinë shqipe gjatë kësaj periudhe.
Ka kryer studimet e shkollës së mesme në vendlindje. Është diplomuar për gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës në vitin 1956. Ka studiuar për disa vjet në Institutin “Gorki” në Moskë, por u detyrua t’i ndërpriste studimet për shkak të konfliktit ideologjik në marrëdhëniet shqiptaro-sovjetike. Ndërsa kryente studimet në “Gorki”, botoi në rusisht vëllimin poetik me titullin “Lirika”, në parathënien e të cilit botuesi Samoilov paralajmëron se autori rrezikohet prej ndikimit të poezisë dekadente perëndimore.
Fillimet letrare të Ismail Kadaresë janë kryesisht në poezi (“Frymëzime djaloshare” – 1954; “Ëndërrimet” – 1957; “Shekulli im” – 1961; “Lirika” – Moskë 1961; “Përse mendohen këto male” – 1964; “Motive me diell” – 1968; “Koha” – 1976). Me kohë proza u bë krijimtari e tij përparësore.
Me emrin e Ismail Kadaresë njësohet ardhja në letërsi e “brezit të viteve 1960”, që e udhëhoqi kulturën kombëtare drejt një emancipimi të përgjithshëm. Ismail Kadare dhe shkrimtarë të tjerë të “brezit të viteve 1960” u ndanë prej “të vjetërve” duke ndryshuar rrënjësisht vjershërimin tradicional, në shqetësime, në problematikë dhe në teknikën e të shkruarit. Poezia e Ismail Kadaresë u mbështet në vlerat më të arrira të vjershërimit në varg të lirë (De Rada, Migjeni). Me këtë poezi ndryshoi paradigma e trashëguar e tematikës dhe e mjeteve të shprehjes të letërsisë. Ismail Kadare i dha vlerë poetike fjalorit bashkëkohor të shqipes, leksikut të periudhës industriale. Poezia e tij e ndau vjershërimin shqip prej analitizmit dhe përshkrimit. Sintetizmi dhe fuqia abstraktuese në këtë poezi marrin rolin parësor ndaj retorizmit dhe subjektit, duke refuzuar letërsinë brohoritëse dhe duke ndërlidhur të përgjithshmen dhe individualen.
Ismail Kadare shkroi poezinë e mendimit dhe të ideve. Ismail Kadare ia kushtoi poezinë e tij fatit historik të popullit shqiptar. Ai trajtoi mbijetesën e popullit në sfidat e mëdha të historisë. Shkroi poezi kryesisht epiko-lirike. Ai e vështron të shkuarën jo vetëm si histori qëndrese, por si histori mbijetese të gjuhës, kulturës dhe qytetërimit shqiptar, duke nxitur te bashkëkohësit mendimin se vlerat shqiptare vijnë nga thellësi të largëta të lashtësisë. Poezia e Ismail Kadaresë, ndryshe nga proza e tij, herë-herë paraqitet më e angazhuar politikisht dhe si rregull ka frymë hyjnizuese për etnotipin shqiptar. Kjo mund të jetë arsyeja që, me ndonjë përjashtim (“Në mesditë Byroja Politike u mblodh”, 1975) krijimtarinë e Ismail Kadaresë në poezi pak e ka ndjekur mbikëqyrja politike e kohës.
Vepra e parë e rëndësishme e Ismail Kadaresë në prozë është romani “Qyteti pa reklama”, vepër që mbeti e pabotuar deri në vitin 2003, duke qenë se në kohën që u shkrua, u arrit të botohej vetëm fragmenti “Ditë kafenesh”, në gazetën “Zëri i Rinisë” (1962). “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (1963) përbën veprën e konfirmimit të talentit të Ismail Kadaresë në prozën moderne dhe një pikë kthese në historinë e letërsisë shqipe. Prej fillimeve deri në periudhën e pjekurisë, në prozën e tij raporti themelor është gjithnjë vetja dhe tjetri, identiteti i shqiptarëve dhe qëndrimi i tyre ndaj të ndryshmit: armikut, pushtuesit, kundërshtarit, fqinjit.
“Gjenerali i ushtrisë së vdekur” është romani i parë në letërsinë e re të Shqipërisë, në të cilën lufta antifashiste u trajtua me largësi kohore dhe emocionale, duke vënë paralele midis së shkuarës dhe momentit historik. Në këtë roman dhe në një varg veprash të tjera të Ismail Kadaresë vendin qendror e zë raporti ndërmjet jetës dhe vdekjes, si shqetësim i përjetshëm i letërsisë. Varri dhe hija (sozia, fantazma) janë fjalë-çelës për të lexuar një pjesë të madhe të kësaj letërsie: “Prilli i thyer”, “Kamarja e turpit”, “Pashallëqet e mëdha”, “Muzgu i perëndive të stepës”(1978), “Vit i mbrapshtë”, “Shkaba”, “Spiritus”, “Hija”, “Pasardhësi”.
Vlerat e jetës dhe çmimi i vdekjes, varrimi dhe zhvarrimi, muranat dhe varret monumentale-piramidale, ringjallja dhe rivdekja (rivrasja) janë nocione themelore artistike në prozën e Ismail Kadaresë. Vdekja shfaqet në këtë vepër në format më të pangjashme: natyrore dhe e dhunshme, vetjake dhe e gjithë bashkësisë, e vërtetë dhe e sajuar, nga fati dhe nga hakmarrja, nga lufta dhe gjyqi, nga sëmundja dhe plakja, si ndëshkim dhe si shpagim për jetën e tjetrit. Novela “Kush e solli Doruntinën” (1979), për të cilën u zhvillua një diskutim i gjatë në shtypin letrar të kohës, u kujtoi bashkëvendësve ringjalljen, rilindjen, atë vlerë që gjendej në baladat e hershme të tyre dhe që mbante shenjën e humanizmit të Rilindjes Europiane, atë vlerë që krishtërimi ia kishte njohur përjashtimisht Mesisë.
Romani “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” (1963) ka luajtur një rol vendimtar në fatin e letërsisë së Ismail Kadaresë. Me botimin në Francë (1971) të këtij romani ndryshoi horizonti i pritjes jo vetëm i artit të tij, por edhe i pjesës më të talentuar të letërsisë shqipe të kohës. Për herë të parë pas shumë shekujsh, qysh prej Marin Barletit, letërsia shqipe fillon të rifitojë përmasën e vet të merituar ndërkombëtare.
“Përbindëshi” (1965), romani i dytë i Ismail Kadaresë, u botua në revistën letrare “Nëntori” dhe menjëherë u ndalua, për shkak të gjendjes së ankthit që kishte në përmbajtje, të shthurjes kompozicionale, sidomos të përdorimit subjektiv të përmasës së kohës. Romani arriti të botohej i plotë vetëm pas afro një çerek shekulli, në fundin e viteve 1980.
“Kronikë në gur” (1971) është romani i dytë i Ismail Kadaresë që trajton temën e luftës antifashiste, duke iu shmangur pranimit të saj si objekt i drejtpërdrejtë dhe me nota të qarta të një frymëzimi autobiografik. Lufta e interpretuar me sytë e një fëmije i jep mundësi autorit ta shohë atë të shtendosur, me një vështrim “nga poshtë”. Në vepër nuk ka rreshtime kundërshtuese luftarake dhe as frymë heroike manifestative. Është një roman në të cilin lufta shihet gati-gati si një lojë, në të cilën komunistët dhe ballistët shfaqen si në role, si në një teatër. Romani është qortuar nga kritika e kohës për ndikime të surrealizmit dhe të psikanalizës.
Romani “Kështjella” fitoi çmimin e parë në konkursin letrar për 500-vjetorin e vdekjes së Gjergj Kastriotit dhe u botua dy vjet më vonë (1971). Në studimet letrare është quajtur “roman historik”, por dhe “roman i heroit të papranishëm”. Ndonëse gjithë vepra i kushtohet qëndresës shqiptare në fillimet e pushtimit osman, figura e kryeheroit, Gjergj Kastriotit, nuk shfaqet drejtpërsëdrejti. Autori arrin të ngrejë në këtë roman kultin e bashkësisë në vend të kultit të heroit ose të personalitetit. Romanet e Ismail Kadaresë me temë nga historia të shkuarën e kanë kryesisht si një shkas për të sotmen. Historia përthirret në romanet e tij si një pretekst. Në thelbin e vet romani “Kështjella” nuk mund të receptohet pa pasur në vëmendje dy ngjarje që ndodhën në botën shqiptare dhe në botën e madhe në kohën kur u shkrua dhe u botua kjo vepër. Kjo është koha kur Shqipëria politike vendosi të dalë nga Traktati i Varshavës dhe te shumë intelektualë lindi shpresa e një riorientimi politik properëndimor të vendit. Por njëherësh kjo është koha e pushtimit të Çekosllovakisë prej ushtrive sovjetike. Në rrafshin sipërfaqësor romani i Ismail Kadaresë është një homazh për qëndresën arbërore si qëndresë e një qytetërimi ndaj barbarisë së huaj.
Në rrafshin përmbajtësor romani përmban raportet e një shteti të pushtuar prej një perandorie të re, moderne, sikurse ishte ish-kampi komunist. Në këtë lexim “Kështjella” paraqitet si paradoksi i një rrethimi. Paradoksi qëndron në faktin që kështjellarët, të rrethuarit, përkundër asaj që pritej logjikisht, paraqiten më liberalë se rrethuesit.
Që prej botimit të kësaj vepre në prozën e Ismail Kadaresë zgjedhja midis urës dhe kështjellës, midis qëndresës dhe paqes, midis mbylljes dhe hapjes, duke qenë një nyje fatale tragjike që kishte përshkuar mendësinë e etnotipit shqiptar ndër shekuj, bëhet një temë qendrore. Ura dhe kështjella janë dy fjalë të tjera çelës për të mundësuar kuptimin e veprës së Ismail Kadaresë. Nocioni i kështjellës, si shenjë e mbylljes së vendit, është i pranishëm te “Prilli i thyer” (kulla e ngujimit); te “Krushqit janë të ngrirë”, te “Ndërtimi i piramidës së Keopsit”, te “Piramida”. Në të kundërtën, nocioni i urës gjendet tek “Ura me tri harqe”(1978), “Kush e solli Doruntinën”, “Jeta, loja dhe vdekja e Lul Mazrekut”, “Kushëriri i engjëjve”. Autori, duke e parë këtë dilemë si nyje qenësore të etnotipit shqiptar, parapëlqen të mos e injorojë historinë për aq sa mund të shërbejë si zëdhënëse idesh të reja. Ai ekzaltohet nga ura, nga hapja dhe komunikimi, nga miqësitë e largëta të bujarisë së hershme nëpër Europë, por po aq tronditet prej dhembjeve që u ka sjellë shqiptarëve “fati i urës”. Në thelb, dilema “një urë apo një kështjellë” përmban pyetjen thelbësore të epokës kur Ismail Kadare i shkroi këto vepra.
Me romanin “Dimri i vetmisë së madhe” (1973) Ismail Kadare filloi botimin e një trilogjie, në përbërje të së cilës do të ishin tri përballjet e mëdha shqiptare të gjysmës së dytë të shekullit të njëzetë: me politikën nënshtruese të Beogradit (1948), me arrogancën sovjetike (1961) dhe me mospajtimet ideologjike kineze (1978). Romani u kritikua për frymë deheroizuese, për ndikim të dekadencës perëndimore dhe mungesë perspektive. U botua i ripunuar në vitin 1977, për të hapur rrugën e romanit tjetër “Koncert në fund të dimrit”, i cili pasi fitoi çmimin e parë në një konkurs kombëtar në vitin 1981, nuk u lejua të botohej për disa vjet me radhë, duke u konsideruar një vepër që përmban aluzione të hapura kundër sistemit komunist. “Dimri i madh” është quajtur “një roman me iso”, kurse “Koncert në fund të dimrit”, që është vazhdim i tij – “një roman polifonik”. U botua në vitin 1987. Pjesa e tretë e trilogjisë, e cila nga pikëpamja e rendit kohor duhej të ishte e para, nuk u shkrua dhe nuk u botua kurrë. Romanet janë pasqyrime letrare të dy prej nyjeve më të rëndësishme të historisë së “luftës së ftohtë”, në të cilën Shqipëria është subjekt parësor. Sipas kritikës ruse (N. Smirnova), Ismail Kadare “e ka metropolizuar” dhe “oksidentalizuar” Shqipërinë përballë sovjetikëve, duke e modernizuar atë si një shtet perëndimor.
“Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” (1979) përfaqëson veprën më problematike dhe më mospajtuese të Ismail Kadaresë me realizmin socialist. Thelbi i romanit është alegoria politike anti-totalitariste, duke marrë shkas prej mënyrës së funksionimit të ish-perandorisë osmane. Romani u kritikua si vepër që dëmtonte socializmin, dhe seria e veprës së plotë në 12 vëllime e autorit u botua pa vëllimin e 11-të, ku duhej të gjendej kjo vepër. “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” njihet si vepër disidente. Në prozën e Ismail Kadaresë rrallë ndodh të respektohen bashkërisht parimet dhe kërkesat e realizmit socialist.
Përmes romaneve me pikënisje nga motivet e prozës popullore, kryesisht të baladave (“Ura me tri harqe” (1978), “Kush e solli Doruntinën” (1979), “Dosja H”, “Emblema e dikurshme”), Ismail Kadare ringjalli në botën shqiptare një “Shqipëri tjetër”, në të cilën ka elitë dhe aristokraci, ka kontë e princër, që çojnë e marrin kumte me Europën. Braktisja e temave aktuale paraqitet jo vetëm si një refuzim estetik, por në funksion të krijimit të imazhit të një Shqipërie europiane në të shkuarën. Në këtë cikël veprash fjalë-çelës për lehtësimin e të kuptuarit të tyre janë miti dhe realiteti. Ismail Kadare shkroi me sukses veprat në prozë “Viti i mbrapshtë”, “Nata me hënë”, “Vajza e Agamemnonit” dhe esenë studimore “Eskili, ky humbës i madh” (Tiranë, 1990). “Ftesë në studio” (Tiranë, 1990) konsiderohet vepra e fundit e tij e shkruar para largimit të tij nga Shqipëria.
Në vjeshtë të vitit 1990 Ismail Kadare vendosi të largohet nga Shqipëria dhe të qëndrojë në Paris. Shkrimtari në atë kohë e përligji këtë largim me “mungesën e ndryshimeve demokratike”. Autoritetet e kohës e dënuan largimin e Ismail Kadaresë, por krijimtaria e tij nuk u ndalua. Në vitet 1990 vepra e tij bëhet shprehja më e fuqishme e vlerave gjuhësore dhe letrare të shqipes së njësuar. Letërsia e Ismail Kadaresë pas viteve 1990 bart të njëjtat tipare thelbësore të asaj të mëparshme: frymën etnografike, shpërfaqjen e identitetit shqiptar, duke përfshirë komplekset etnike dhe është e reflektuar dhe në botime si “Pesha e kryqit” (Paris, 1991); “Piramida”, botuar në variantin në gjuhën frënge në vitin 1992, me përkthim të Jusuf Vrionit. Veprat e Ismail Kadaresë janë përkthyer e botuar në rreth 50 gjuhë të huaja. Ai është shkrimtari shqiptar më i njohur në botë.
Ismail Kadare është fituesi i çmimeve letrare më të rëndësishme në Europë e në botë, “International Booker Man Prize”, “Prince of Asturias Aëard”, “Jerusalem Prize”, “Neustadt International Prize”, “Nonino”, “Park Kyong-ni”; personalitetit që u nderua me mirënjohjet më prestigjioze në Shqipëri e jashtë vendit, në të gjitha kontinentet.
Prej më shumë se 20 vjetësh ai është rregullisht i nominuar si kandidat për çmimin Nobel dhe disa herë i përzgjedhur në pretendentët e drejtpërdrejtë. Ismail Kadare mban titujt “Nderi i Kombit” (Shqipëri), “Kryqi i Legjionit të Nderit” dhe “Oficer i Legjionit të Nderit” (Francë), si dhe nderime e mirënjohje të tjera.
Fraksion.com
