Për gati 20 vjet NATO në Afganistan nën mandatin e  OKB-së

Për gati 20 vjet, aleatët e NATO-s dhe vendet partnere kishin forca ushtarake të dislokuara në Afganistan nën mandatin e  OKB-së

 

Nga Mimoza Golikja

 

Gushti 2023 shënon njëzet vjetorin e fillimit të angazhimit të NATO-s në Afganistan, nga gushti i vitit 2003, angazhim i cili përfundoi në gusht të 2021 si rezultat i rënies së Qeverisë së Republikës Islamike të Afganistanit (GIRoA) dhe kthimit në pushtet i talebanëve.

Kjo përpjekje, e jashtëzakonshme si në ambicie dhe shtrirje, bashkoi angazhimet dhe kontributet e trupave dhe burimeve të tjera nga afro 50 vende të NATO-s dhe jo të NATO-s nga e gjithë bota, me qëllimin e ndërtimit të një Afganistani të qëndrueshëm të çliruar nga përdorimi si një strehë e sigurt për terrorizëm. Pengesa të shumta u hasën gjatë rrugës, nga trashëgimia e trazuar e tre dekadave të mosmarrëveshjeve dhe pushtimeve të brendshme pas rënies së monarkisë në 1973, te dinamikat komplekse rajonale dhe sfidat që lidhen me rotacionet e shpeshta të trupave dhe bashkëpunimin civilo-ushtarak në të gjithë lidhjen e sigurisë, qeverisjes dhe zhvillimit.

Për gati 20 vjet, aleatët e NATO-s dhe vendet partnere kishin forca ushtarake të dislokuara në Afganistan nën mandatin e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara (OKB), që synonte të krijonte kushtet në të cilat qeveria afgane mund të ushtronte autoritetin e saj në të gjithë vendin dhe të ndërtonte kapacitetet e afganëve, forcat e sigurisë kombëtare përfshirë luftën kundër terrorizmit ndërkombëtar.

Planifikimiet e NATO-s për misionin në Afganistan

NATO mori komandën e Forcës Ndërkombëtare të Asistencës për Sigurinë (ISAF) në gusht 2003 në vazhdën e rrethanave të jashtëzakonshme që ishin krijuar nga sulmet terroriste në Shtetet e Bashkuara të 11 shtatorit 2001. Planifikimi për këto sulme kishte origjinën në territorin e Afganistanit. Si përgjigje, aleatët morën qëndrimin unanim se sulmet përfaqësonin një agresion kundër të gjithëve dhe, në përputhje me rrethanat, thirrën Nenin 5 të Traktatit të Atlantikut të Veriut për herë të parë në historinë e NATO-s.

NATO pranoi që herët në planifikimin e saj sfidat që rridhnin nga angazhimi i ISAF për të ndihmuar në krijimin e një mjedisi të mbrojtur dhe të sigurt në të gjithë Afganistanin nën mandatin e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara. Për shembull, një planifikim i tillë pranoi se, ndërsa ISAF mori gradualisht komandën e forcave ndërkombëtare në të gjithë vendin midis gushtit 2003 dhe tetorit 2006, kjo gjurmë në zgjerim do të kërkonte angazhim më të thellë nga aleatët dhe vendet e tjera kontribuuese të trupave të ISAF (TCN), në aspektin politik,  vendosmërinë, forcat dhe burimet financiare. Kjo ambicie më e lartë mandatoi gjithashtu zhvillimin e një vizioni afatgjatë për angazhimin e NATO-s në një spektër të gjerë detyrash, si dhe arritjen e një numri në rritje të vendeve  jo anëtare të NATO-s që kishin shprehur dëshirën për të kontribuar me forca ose burime në ISAF. Duke u mbështetur në përvojën e saj në ndihmën për t’i dhënë fund luftërave në ish-Jugosllavi, NATO, aleanca kolektive e mbrojtjes, u bë thelbi i një koalicioni më të gjerë të ndihmës për sigurinë.

Ajo që aleatët nuk mund ta dinin në 2003-2006 është se kryengritja do të rezultonte të ishte më e aftë dhe më elastike sesa pritej. Kjo ishte për shkak të dinamikave të brendshme dhe rajonale, duke përfshirë ankesat e nxitura nga përhapja e keqqeverisjes dhe përdorimi i strehëzave të sigurta në të gjithë rajonin, mbi të cilat NATO kishte ndikim të kufizuar dhe GIRoA dëshmoi se kishte një vullnet dhe kapacitet të kufizuar për të kontrolluar. Pavarësisht kësaj sfide të qëndrueshme, NATO qëndroi në kurs, zgjeroi fushën e planifikimit të saj strategjik dhe thelloi angazhimin e saj. Kjo përfshinte trajnimin e Ushtrisë Kombëtare Afgane, ndihmën për të mentoruar Policinë Kombëtare Afgane të sapolindur dhe mbështetjen e përpjekjeve më të gjera të stabilizimit dhe rindërtimit, në koordinim të ngushtë me një sërë aktorësh, veçanërisht Kombet e Bashkuara dhe Bashkimin Evropian.

Për këtë angazhim më të gjerë, aleatët ranë dakord se ishte i nevojshëm një plan gjithëpërfshirës, i cili përcaktonte objektivat dhe detyrat afatshkurtra dhe afatgjata të NATO-s dhe synonte harmonizimin më të mirë të aktiviteteve ushtarake të ISAF-it me dimensionet e tjera të angazhimit të NATO-s dhe me atë të komunitetit më të gjerë ndërkombëtar. Prandaj, përpjekjet e planifikimit në selinë e NATO-s mblodhën forcë dhe kulmuan me miratimin e një Plani Gjithëpërfshirës, Strategjik, Politiko-Ushtarak nga Kryetarët e Shteteve dhe Qeverive (HoSG) të TCN-ve të ISAF-it në Samitin e Bukureshtit të NATO-s në pranverën e vitit 2008.

Hartimi i planit ndoqi nga afër parimet e konceptit të “Qasjes Gjithëpërfshirëse”, në lidhje me konsultimin dhe bashkëpunimin me GIRoA dhe me palët e tjera të interesuara, si dhe implikimet e tij për koordinimin ndërinstitucional brenda qeverive të TCN-ve. Ndonëse ishte e vetëdijshme se ISAF ishte përgjegjës vetëm për linjën ushtarake të përpjekjeve, NATO ishte e vetëdijshme nga ana tjetër, se ndihma ndaj popullit afgan për të ardhmen e tij kërkonte një qasje të gjerë për të rivendosur një ndjenjë të përbashkët të vendit. Forcimi i institucioneve shtetërore u ndoq si një mjet për të ankoruar lidhjet midis popullit afgan dhe rikuperuar kombin e tyre.

Rrjedha e angazhimit të NATO-s në Afganistan

NATO gjithashtu e kuptoi herët në angazhimin e saj në Afganistan se suksesi i ISAF në ndihmën për krijimin e një mjedisi të mbrojtur dhe të sigurt në Afganistanin jugor dhe lindor, tokat tradicionale të fiseve pashtunë dhe bastionet e talebanëve përgjatë kufijve të Afganistanit me Pakistanin, do të varej nga bashkimi i fiseve pashtunë në mbështetjen e Qeverisë së Republikës Islamike të Afganistanit (GIRoA). Do të kërkonte gjithashtu të punohej me Pakistanin për të parandaluar talebanët që të përdorin territoret fisnore në Pakistanin perëndimor si një zonë të pasme për kryengritjen. Për këto qëllime, NATO e bëri Provincën Kandahar qendrën e gravitetit të operacioneve të ISAF dhe ndihmës së NATO-s për përpjekjet më të gjera të stabilizimit dhe rindërtimit, dhe angazhoi Pakistanin së bashku me SHBA në lehtësimin e bisedimeve dypalëshe midis Afganistanit dhe Pakistanit.

Në këtë përpjekje, NATO ishte e ndërgjegjshme për rëndësinë e respektimit të sovranitetit të Afganistanit, promovimit të pronësisë dhe llogaridhënies afgane dhe inkurajimit të GIRoA-së për të zbatuar politika gjithëpërfshirëse. Këto synime u ndoqën në sfondin e korrupsionit të përhapur dhe dinamikave komplekse dhe shpesh të errëta fisnore në lojë midis grupeve të ndryshme etnike dhe midis provincave dhe Kabulit, si dhe mungesës së një dinamike të virtytshme rajonale midis fqinjëve të Afganistanit që do të krijonte perspektivë e një Afganistani paqësor dhe të begatë, një kauzë e përbashkët e denjë.

Në të njëjtën kohë, angazhimi i NATO-s në Afganistan duhej të përballej me katër kushte që kufizonin së tepërmi efektivitetin e saj: Trashëgimia e trazuar e tre dekadave të konflikteve civile që nga viti 1973, duke përfshirë një dekadë të pushtimit ushtarak sovjetik midis 1979 dhe 1989, që e kishte lënë Afganistanin të shkatërruar dhe popullsinë e tij të copëtuar. Dhuna, trafiku i drogës dhe korrupsioni u bënë endemike, të nxitura nga urrejtjet ndëretnike dhe rivalitetet e kryekomandantëve, duke e lënë popullatën e përgjithshme, veçanërisht gratë dhe fëmijët, në një gjendje shpërfilljeje dhe dëshpërimi. Asnjë sasi ndihme dhe asistence ndërkombëtare, sado e qëllimshme dhe e ofruar, nuk mund ta kapërcejë lehtësisht këtë trashëgimi; Dinamika komplekse rajonale, ku lufta e ndërsjellë dhe llogaritjet me shumën zero shpesh dominojnë në kurriz të politikave më gjithëpërfshirëse, dhe ku Afganistani shpesh kishte dorën më të dobët; Kërkesa ushtarake për NATO-n për të komanduar dhe koordinuar rotacionin e rregullt dhe mbështetjen logjistike të kontingjenteve të kontribuar nga afro 50 vende, të dislokuara në një vend të gjerë me një gjeografi komplekse, një infrastrukturë rudimentare komunikimi dhe kushte ekstreme klimatike në dimër dhe verë; Sfida politike për të mbështetur angazhimin e të gjitha kombeve që kontribuojnë me trupa, të mëdha e të vogla, kundër erërave të kundërta të lodhjes së misionit, mbështetja e luhatshme politike dhe publike dhe kërkesat konkurruese nga misionet e tjera ndërkombëtare për burime domosdoshmërisht të kufizuara.

Deri në vitin 2011, ISAF ishte rritur në madhësi nga rreth 5,000 në vitin 2003 në afërsisht 130,000 trupa. Kjo forcë ishte e mjaftueshme për të mbajtur talebanët në kontroll, por jo për t’i mposhtur ata në mënyrë të pakthyeshme dhe për të parandaluar rilindjen e tyre të rregullt. Pa pranimin politik nga një segment i madh i popullsisë pashtune, një Afganistan gjithëpërfshirës, demokratik dhe i vetë-qëndrueshëm nuk ishte një qëllim i arritshëm. Duke përfaqësuar rreth 40 për qind të popullsisë afgane, pashtunët ishin mjaft të fortë dhe të bashkuar për të imponuar vullnetin e tyre mbi afganët e tjerë nëpërmjet talebanëve. Fuqia e qëndrueshme e ISAF-it u sfidua nga rotacionet tepër të shpeshta të trupave, mentorëve dhe komandantëve. Kjo praktikë minoi ndërgjegjësimin për dinamikat dhe nevojat lokale, dhe shumë shpesh rezultoi në ndërprerje të përpjekjeve për stabilizim dhe rindërtim dhe në partneritete me trupat afgane që kërkonin vazhdimësi për të zënë rrënjë. Institucionet e dobëta qendrore dhe provinciale ishin të mbingarkuar nga programet shpesh të mbivendosura të aktorëve dhe donatorëve ndërkombëtarë. Siç ka treguar përvoja e Afganistanit, përthithja lokale e ndërtimit të kapaciteteve dhe përpjekjeve më të gjera për stabilizim dhe rindërtim do të mbeten një sfidë në shumë mjedise rajonale. Një dinamikë “e virtytshme rajonale” mund të kishte të ndihmuar gjithashtu në kapërcimin e politikës së fragmentuar të Afganistanit, duke u ofruar pashtunëve një nxitje për të ecur përtej trashëgimisë së sundimit taleban, dhe për të parandaluar rikthimin tragjik të sundimit të tyre  në Afganistan.

 

Mësime dhe përgatitja nëse vjen thirrja

 

Në sfondin e një trashëgimie shumë të vështirë dhe një angazhimi sfidues në Afganistan, NATO vendosi instrumentet përkatëse të planifikimit dhe ndoqi, kudo që ishte e mundur, praktikat e mira të përfshirjes së vërtetë, pronësisë lokale dhe bashkëpunimin rajonal. Rekordi për këtë është i pagabueshëm, por rezultati nuk ishte ai që pritej. Në fund, komuniteti ndërkombëtar nuk ishte në gjendje të siguronte që një Afganistan i vetë-qëndrueshëm të mund të mbizotëronte dhe të parandalonte kthimin e talebanëve në pushtet.

Përgjatë 18 viteve të angazhimit të NATO-s, megjithatë, Afganistani nuk u përdor si një strehë e sigurt për terrorizmin, nuk pati terren për sulme terroriste me viktima masive. Për më tepër, trashëgimia e kujdesit dhe dashamirësisë së treguar ndaj popullatës afgane nga shumë trupa të ISAF-it dhe përkushtimi i tyre për të ndihmuar që Afganistani të bëhet një vend më i mirë për brezat e ardhshëm nuk mund të fshihet nga të dhënat historike, as nga mendjet dhe zemrat e shumë afganëve. ISAF ndihmoi në krijimin e një mjedisi të sigurt për përmirësimin e qeverisjes dhe zhvillimit socio-ekonomik. Afganistani ka fituar përqindjen më të madhe të çdo vendi në treguesit bazë të shëndetit dhe zhvillimit gjatë dekadës së misionit të ISAF. Vdekshmëria e nënave u ul dhe jetëgjatësia u rrit. Miliona njerëz ushtruan të drejtën e tyre për të votuar në pesë cikle zgjedhore që nga viti 2004, duke përfshirë zgjedhjet presidenciale dhe të këshillit krahinor të vitit 2014, të cilat rezultuan në krijimin e një Qeverie të Unitetit Kombëtar.

Duke parë përpara, kjo trashëgimi e përzier, në të gjitha nuancat e saj, e ndihmon NATO-n dhe aleatët “të reflektojnë më thellë mbi sfidat e vështira dhe implikimet e misioneve udhëheqëse të mandatuara nga OKB”, që synojnë të ndihmojnë në ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare, parandalimin e konflikteve ose përfundimin e luftërave dhe përgatitjen më të mirë, për misione të tilla, nëse lind nevoja përsëri. Siç konfirmohet në Konceptin e ri Strategjik të Aleancës, të rënë dakord nga HoSG Aleate në Samitin e NATO-s të mbajtur në Madrid në korrik 2022, angazhimi i NATO-s ndaj qëllimeve dhe praktikave të menaxhimit të krizave dhe sigurisë bashkëpunuese mbetet i paprekur./Gazeta ushtria