Kriza Institucionale e Amerikës

Nga George Friedman 

Në librin tim të fundit, “Stuhia para qetësisë”, unë parashikova se SHBA do të kalonte një krizë masive sociale në vitet 2020. Ky parashikim padyshim ka ndodhur. Unë parashikoj gjithashtu që Amerika do të kalojë krizën e saj të katërt institucionale. Tre të mëparshmet pasuan të gjitha luftërat ekzistenciale dhe transformuan institucionet qeverisëse.

E para erdhi pas Luftës Revolucionare, e cila eliminoi sundimin perandorak britanik dhe instaloi një bashkim shtetesh dhe një formë republikane të qeverisjes. E dyta, rreth 80 vjet më vonë, erdhi pas Luftës Civile, e cila vendosi primatin e qeverisë federale mbi shtetet. Tetëdhjetë vjet pas kësaj, Lufta e Dytë Botërore zgjeroi pushtetin e qeverisë federale mbi shoqërinë amerikane dhe vendosi një qeveri teknokratike – domethënë një qeveri ekspertësh.

Tani jemi 80 e ca vite larg Luftës së Dytë Botërore dhe natyra e kësaj krize të re institucionale po bëhet e qartë. Filloi kur pandemia COVID-19 zbuloi se sa joefektive është një teknokraci federale në imponimin e zgjidhjeve në një kontinent të gjerë dhe të larmishëm. Siç argumentova në “Stuhia para qetësisë”, ekspertët janë thelbësorë, por të pamjaftueshëm kur bëhet fjalë për qeverisjen. Dobësia e tyre themelore është se ekspertiza në një fushë mund të jetë e pandjeshme ose e paditur për problemet që krijojnë zgjidhjet e tyre. Institucionet mjekësore bënë më të mirën që mund të bënin në këto rrethana, por zgjidhjet e tyre penguan prodhimin dhe shpërndarjen e mallrave dhe i larguan njerëzit nga njëri-tjetri. Qeverisja është arti për të parë të tërën. Mjekët priren të shohin vetëm domenin e tyre. Qeveria federale iu përgjigj ekspertizës në një fushë pa krijuar sisteme të ekspertizës konkurruese dhe shpeshherë nuk arriti të njohë ndryshueshmërinë e rrethanave që parashikuan themeluesit.

Tani po ndodh një dimension tjetër i rëndësishëm i ndryshimit institucional: kriza e universiteteve. Universitetet kanë qenë qendrore për funksionimin moral të Shteteve të Bashkuara që kur Thomas Jefferson kërkoi që të gjitha shtetet e reja të pranoheshin në universitetet e financimit të republikës. Ai i shihte ato si thelbësore në kultivimin e ekspertizës dhe në krijimin e një elite të arsimuar të armatosur me njohuri të ndryshme thelbësore për regjimin. Me kalimin e kohës, universitetet, dhe veçanërisht universitetet elitare, prireshin të përjashtonin studentët dhe mësuesit e ardhshëm që nuk ishin tashmë pjesë e elitës, dhe kështu prireshin të shtypnin idetë fyese për vlerat e elitës.

Projektligji i GI-së prishi sistemin duke mirëpritur ushtarë në universitete, pavarësisht prejardhjes. Shumë prej tyre kishin tashmë elementë të ekspertizës teknike, falë kohës së tyre në shërbimet e armatosura, dhe dinin shumë për jetën për të mos dyshuar në vetësiguritë e profesorëve të tyre. Ky zhvillim ndihmoi në krijimin e një klase masive profesionale me fusha shumë specifike të njohurive. Ky nocion i ekspertizës ushqeu parimin në zhvillim të qeverisjes. Ai e pranoi diversitetin si një parim, me përjashtim të faktit që përkrahësit e tij nuk ishin gjithmonë të vetëdijshëm, e lëre më të shqetësuar për ato që përjashtonte përkufizimi i tyre i diversitetit. Prandaj, universiteti ishte strumbullari për elitën. Ai gjithmonë zhvillon idiosinkraci kulturore që mbivendosin funksionin e tij, por gjithashtu mbetet një themel i strukturës institucionale. Universiteti ka zhvilluar sërish dinamika të çuditshme, por është zhvilluar edhe në një drejtim që është thellësisht i lidhur me sistemin federal. Problemi është se studentët duhet të marrin kredi të çuditshme për të paguar çmimin jashtëzakonisht të lartë të arsimit të lartë. Duke pasur parasysh ekzistencën e një programi federal të huadhënies që lidhte kredinë e disponueshme me koston e arsimit, universitetet kishin pak nxitje për të kontrolluar kostot. Programi i huadhënies ishte i lidhur me koston dhe kostoja mund të rritej sepse kreditë e disponueshme, në përgjithësi, rriteshin së bashku.

Në kohën që shkrova “Stuhia para qetësisë”, borxhi i studentëve ishte rreth 1.34 trilion dollarë. Kjo ishte përafërsisht e barabartë me shumën e marrë hua nga pronarët e shtëpive subprime para vitit 2008. Një mospagim masiv i kredive studentore do të krijonte probleme të paktën në rendin e krizës së hipotekave subprime. Sistemi i kontrollit të qeverisë u përdor me kujdes, duke mos dashur të shqetësonte një klasë të pakualifikuar huamarrësish për arsye politike ose huadhënësve që po korrnin fitime të konsiderueshme përpara kolapsit. Qeveria donte të ishte sa më gjithëpërfshirëse; nuk mund të rrezikonte të përjashtonte nga huamarrja një klasë “të pakualifikuar” njerëzish dhe donte të përfitonte nga zonat e mëdha elektorale endemike të universiteteve të mëdha. Barra e borxhit e marrë nga studentët ishte marramendëse, dhe universitetet vazhduan të rrisnin kostot, duke rritur kështu borxhin, duke shpresuar të hipnin në tren për aq kohë sa të mundnin. Vendimi i fundit për të shpëtuar studentët, pra, është problemi më i vogël. Çështja është se si qeveria lejoi që situata të arrinte deri në këtë pikë.

Universiteti Shtetëror i Ohajos ngarkon 23,000 dollarë në vit për banorët e shtetit, duke përfshirë dhomën dhe ushqimin. Universiteti i Harvardit tarifon gati 100,000 dollarë në vit. Këto çmime (të cilat nuk përfshijnë ndihmën financiare jashtë kredive) arritën në këtë nivel në vitin 2019 në një kurbë intensifikimi, një kurbë e mundësuar nga qeveria që vepron si një huadhënës subprime. Mundësia e shlyerjes ishte e diskutueshme në rastin më të mirë, por gjithsesi vazhdoi.

Pse është kolegji kaq i shtrenjtë për të filluar? Së pari, është kampusi bujar i mbushur me gjëra të tilla si fusha tenisi dhe karakteristika të tjera të shkëputura nga arsimi. Shkova në City College të Nju Jorkut shumë vite më parë, kur ishte i zhveshur, por kishte profesorë të shkëlqyer. Më pas shkova në shkollën e diplomuar në Cornell. Më pëlqeu dhe akoma më pëlqen të kthehem. Kampusi është i bukur, dhe të shohësh liqenet e gishtërinjve dhe të dëgjosh zile është një kënaqësi e madhe. Por fakti është se toka në të cilën ndodhet Cornell dhe ndërtesat vlejnë një pasuri, dhe kënaqësia që mora nga kjo nuk trajtoi faktin që profesorët janë thelbësorë për një universitet dhe pjesa tjetër është marketing për t’i bërë studentët të shpenzojnë ka marrë para hua atje dhe jo diku tjetër. Universiteti Columbia është në Manhattan, disa nga pronat e paluajtshme më të shtrenjta në botë. Nëse do të shiste objektet e saj atje dhe do të zhvendosej le të themi në Queens, me paratë e vendosura në një trust, mund të ulte në mënyrë dramatike koston e shkollimit.

Universiteti është bërë një pjesë qendrore e krizës sociale duke kërkuar besnikëri ndaj vlerave në vend që të ftojë debat mbi ato vlera. Por ky është një diskutim për një datë të mëvonshme. Kriza e kredisë studentore është rezultat i daljes jashtë kontrollit të një institucioni të madh me lejen e heshtur të qeverisë. Kjo ishte pjesërisht politike pasi huamarrësit kishin prindër dhe prindërit votuan. Por kishte një problem më të thellë: ekspertët që drejtonin sistemin e kredisë studentore u fokusuan në përfitimet e arsimit pa matur kostot. Ata që u ngarkuan me hartimin e zhvillimit të ekonomisë kishin si elektorat bankat, të cilat natyrisht i duan kreditë.

Argumenti bazë në librin tim është se teknokracia është ndërtuar mbi ekspertë dhe se ekspertët, edhe pse të nevojshëm, priren të kenë një fokus të ngushtë. Të mungosh gjeneralistët do të thotë të kesh mungesë sensi të shëndoshë dhe mungesa e sensit të shëndoshë na dha një tjetër mbytje treni, që do të përfundojë me një transformim të mënyrës sesi funksionon qeveria.

Duhet të theksohet se ndërrimet sistemike të së kaluarës kërkonin luftëra të mëdha për të detyruar ndryshimin. Të gjitha ishin ekzistenciale në kuptimin që republika ishte në rrezik. Lufta në Ukrainë nuk ka aq peshë për Shtetet e Bashkuara. Me vetëm tre ndërrime paraprake institucionale, ne nuk kemi shembuj të mjaftueshëm për të qenë të sigurt që kërkohet lufta. Ose po vjen një e keqe./GPF

Fraksion.com