Destabilizimi i Fuqive të Mëdha
Nga George Friedman
Modeli i së ardhmes gjeopolitike argumenton se niveli verior i entiteteve është qendra e pushtetit në sistemin global dhe përcakton se si funksionon sistemi në çdo moment të caktuar. Spirancat e nivelit verior janë Kina, Rusia, Bashkimi Evropian dhe Shtetet e Bashkuara. Këto katër entitete së bashku përbëjnë mbi 60 për qind të PBB-së globale, matës i prodhimit ekonomik. Ato gjithashtu përmbajnë kolektivisht një shumicë të fuqisë ushtarake globale. Ato janë secila të ndryshëm në sasinë e fuqisë ekonomike dhe ushtarake që përmbajnë. Rusia ka një GDP relativisht të ulët, por fuqi të konsiderueshme ushtarake. Anëtarët e BE-së janë relativisht të dobët ushtarakisht, por kanë GDP të konsiderueshme kolektivisht. SHBA dhe Kina zotërojnë të dy llojet e pushtetit.
Niveli verior po përballet me sfida ekonomike, politike dhe ushtarake. Të treja ndodhin shpesh së bashku kur niveli verior i nënshtrohet këtij niveli mosfunksionimi. Gjasat që problemet të përhapen globalisht janë pothuajse të sigurta me kalimin e kohës. Gjasat janë gjithashtu të larta që kjo periudhë ta lërë shtresën veriore të ndryshuar thellësisht. Lufta e Dytë Botërore ishte një fenomen ushtarak, ekonomik dhe politik që përfshinte shumicën e këtyre vendeve. Ajo çoi në transformime ekonomike dhe politike që ende formojnë botën. Pra, pyetja është se çfarë do të çojë kriza aktuale e nivelit verior.
Niveli verior po përjeton strese të thella ekonomike, disa të lidhura me çështje të tjera, disa të veçanta. Më e rëndësishmja nga këto të fundit është rënia ekonomike e Kinës. Kina u rrit jashtëzakonisht gjatë 40 viteve të fundit. Një pjesë e madhe e kësaj kishte të bënte me dëmin që Mao i bëri Kinës. Norma e rritjes varej nga tregjet e huaja që blejnë eksporte kineze dhe nga fluksi i kapitalit të huaj. Tani, shtrëngimi i ekonomisë globale e pengon Kinën të vazhdojë të rrisë eksportet, duke rritur rrezikun e investimit në Kinë.
Në të njëjtën kohë, ekonomia amerikane po shkon në recesion. Problemet nisën me zgjidhjet e krizës së COVID-19 në vitin 2020. Por po aq e rëndësishme dhe pak e përmendur është se kaluan 12 vjet midis recesionit subprime të vitit 2008 dhe recesionit COVID-19, i cili është shumë më i gjatë se zakonisht. Recesionet janë pjesë e procesit të domosdoshëm të balancimit në ekonomi, kur ndërmarrjet joefikase shkatërrohen dhe ndalojnë thithjen e kapitalit të nevojshëm diku tjetër. Sa më e gjatë të jetë koha ndërmjet recesioneve, aq më të mëdha janë joefikasiteti që pushton ekonominë. Për çfarëdo arsye, joefikasiteti në rritje në ekonomi nuk ishte shkaktari i recesionit, por pandemia ishte. Prandaj, recesioni dhe gjithçka që pasoi nuk ishte thjesht rezultat i cikleve ekonomike, por më tepër pasojë e një force joekonomike, dhe në këtë kuptim i dhimbshëm, por jo i dobishëm. Recesionet e shkaktuara joekonomike priren të shkatërrohen pa u rindërtuar.
Lufta ukrainas-ruse imponoi kufizime më të mëdha në sistem. SHBA nisi një luftë financiare kundër Rusisë; Rusia u kundërpërgjigj me një sulm në zinxhirin e furnizimit. Sulmi i zinxhirit të furnizimit goditi veçanërisht Bashkimin Evropian – institucionalisht më i brishtë i nivelit verior – duke rritur çmimin e energjisë dhe duke ulur disponueshmërinë e saj.
Rusia përballet me një luftë që është larg fitimit, me stres të vazhdueshëm financiar dhe një ndërhyrje në zinxhirin e furnizimit që sjell presion mbi të tjerët, por edhe mbi vetveten. Rusia është ekonomia më e dobët midis katër aktorëve të nivelit verior dhe statusi i saj varet nga fuqia ushtarake, e cila është njollosur. Një humbje e shoqëruar me një ekonomi të dobët do ta linte Rusinë në nivelin më të lartë gjeografikisht, por do ta afronte atë me një ekonomi në zhvillim.
Të gjitha këto zhvillime janë të lidhura. Lufta në Ukrainë e lidh luftën ekonomike me stabilitetin e BE-së, si dhe me disponueshmërinë e kapitalit për Kinën. Përfundimi i episodit të Ukrainës me një fitore ruse do të detyronte fuqinë mbrojtëse të SHBA-së në Evropë.
Ka katër shtresa në këtë krizë. E para është një luftë që, më shumë se shumica e luftërave, ka një dimension të madh ekonomik, e cila po gjeneron një krizë të zinxhirit të furnizimit në Bashkimin Evropian, një bllok që ka qenë nën presion të madh për çështjet e brendshme financiare. Dimensioni i dytë është problemi më i gjerë i zinxhirit të furnizimit, i cili po prek pjesën më të madhe të botës me mungesa të mallrave parësore dhe po krijon kështu kriza jashtë nivelit verior që do të rrjedhë përsëri mbi to. E treta është një recesion ciklik në Shtetet e Bashkuara, i shoqëruar nga ndërprerja e zinxhirit të furnizimit global që ka rritur ndjeshëm çmimet e energjisë. Së katërti, dhe jo rastësisht, është rënia e oreksit për eksportet kineze, së bashku me mungesën e artikujve kryesorë të importuar dhe kapitalit investues.
Niveli verior është themeli i sistemit global kryesisht sepse fuqia ekonomike dhe ushtarake është e përqendruar atje. Rajoni mund të sigurojë stabilitet diku tjetër. Por ky stabilitet varet, nëse jo nga bashkëpunimi, atëherë të paktën nga një shkallë e indiferencës ndaj çdo gjëje që bëjnë të tjerët. Në këtë pikë, të gjitha veprimet mund të ndikojnë tek të tjerët në nivel, dhe konflikti i kombinuar ekonomik dhe ushtarak do të thotë se ai pak bashkëpunim që ka pasur është prishur.
Lufta mund të jetë në qendër të kësaj, përveç se rënia e Kinës, ngadalësimi ekonomik në SHBA dhe fragmentimi në Evropë i paraprinë luftës. Lufta i shtoi problemet, por fundi i saj nuk do t’i zgjidhë ato. Në fund, zgjidhja qëndron tek SHBA-ja, anëtarja më e madhe e nivelit verior ekonomikisht dhe ushtarakisht. Problemi që duhet të zgjidhë është furnizimi me energji për Evropën pa pyetur rusët. Meqenëse nuk ka zgjidhje që mund të arrihet në kohë të mjaftueshme, një rezultat më i mundshëm është një krizë e zgjeruar globale në të cilën SHBA do të kërkojë kryesisht të mbrojë veten. Sido që të jetë, bota po evoluon para syve tanë.
Secila prej këtyre entiteteve është gjithnjë e më e paqëndrueshme. Paqëndrueshmëria nuk është e paprecedentë. Fakti që të katër anëtarët e nivelit po përjetojnë nivele të konsiderueshme të paqëndrueshmërisë është. Çështja është se si duket bota nëse niveli verior destabilizohet në të njëjtën kohë. Ndërveprimi global është ndoshta më i rëndësishmi dhe ia vlen të merret në konsideratë, edhe nëse niveli shmang destabilizimin në masë./GPF
Fraksion.com
