Si lindi alfabeti
Nga Cody Cottier
Anglishtja e shkruar, së bashku me shumicën e gjuhëve moderne, është aq shumë e lidhur me alfabetin e saj, saqë ne mund ta marrim atë sot si të mirëqenë. Në fakt, edhe pse provat e para të shkrimit vijnë nga kuneiforma sumeriane 5000-vjeçare, njerëzve iu desh 1 mijëvjeçar tjetër për të përsosur metodën e renditjes së gjuhës, që shumica prej nesh e mësojnë tani që fëmijë.
Alfabeti duket se Ă«shtĂ« shpikur pĂ«r hrĂ«Â tĂ«Â parĂ«Â nga punĂ«torĂ«t semitĂ« nĂ« Egjipt gati 4000 vjet mĂ« parĂ«. Skema qĂ« krijuan ata, e njohur si shkrimi ProtoâSinaitik, ishte njĂ« pĂ«rpjekje pĂ«r tĂ« ripĂ«rdorur hieroglifet pĂ«r gjuhĂ«n e tyre.
EgjiptologĂ«t zbuluan tĂ« parĂ«n nga kĂ«to mbishkrime nĂ« dekadat e para tĂ« shekullit XX-tĂ«, duke vĂ«nĂ« nĂ« dukje ndikimin e tyre tĂ« qartĂ« hieroglifik. Ato u gjetĂ«n nĂ«Â Gadishullin e Sinait, prandaj studiuesit supozuan se alfabeti protoâsinaitik e kishte origjinĂ«n atje, rreth vitit 1600 para Krishtit.
VetĂ«m nĂ« vitet 1990 egjiptologu i Universitetit tĂ«Â Jeilit, Xhon Darnell dhe gruaja e tij, DeboraDarnell, gjetĂ«n njĂ« paraardhĂ«s mĂ« tĂ« vjetĂ«r nĂ« mbishkrimet nĂ«Â Vadi ElâHol ose âLugina e Terroritâ, njĂ« vend qĂ«Â ndodhet pĂ«rgjatĂ« lumit Nil nĂ« Egjipt.
Ato datojnë afërsisht në vitin 1800 Para Krishtit. Mbishkrimet nuk janë përkthyer ende plotësisht, por disa shkronja janë deshifruar. Madje disa prej tyre, janë qartësisht të kuptueshme në gjuhën angleze, pa nevojën e përkthimit. Për shembull, germa M na vjen pa shumë modifikime.
SemitĂ«t duket se e kanĂ« huazuar hieroglifin pĂ«r termin âujĂ«â, njĂ« vijĂ« e valĂ«zuar, pĂ«r tĂ« pĂ«rfaqĂ«suar tingullin fillestar me fjalĂ«n e tyre pĂ«r ujĂ«Â âmemâ. GĂ«rma A, filloi si simboli i kokĂ«s sĂ«Â njĂ«Â demi, por nĂ« gjuhĂ«t e njĂ«pasnjĂ«shme, ajo u shndĂ«rrua shpejt nĂ« njĂ« formĂ« tĂ« dallueshme.
ABC-të e lashta
Dallimi kryesor midis sistemeve mĂ« tĂ« vjetra tĂ« shkrimit â tĂ« quajtura ortografi â dhe alfabeteve tona moderne, qĂ«ndron tek njĂ«sitĂ« e tĂ« folurit qĂ« pĂ«rfaqĂ«sojnĂ«Â ato. Shkrimi kuneiform shĂ«nonte fjalĂ« ose rrokje tĂ« tĂ«ra me formĂ«n e pykave. Egjiptianet dhe kinezĂ«t arritĂ«n tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ«Â pĂ«rmes njĂ« sĂ«rĂ«Â hieroglifesh dhe gĂ«rmash.
Por për shkak se gjuhët përfshijnë shpesh dhjetëra mijëra fjalë dhe qindra rrokje, zotërimi i plotë i këtyre skemave, kërkonte një përkushtim që mund ta kishin dikur vetëm skribëtprofesionistë. Nga ana tjetër, një alfabet i ndan fjalët, dhe më tej rrokjet në fonema, të cilatjanë grupi i tingujve themelorë që shërbejnë si blloqe ndërtimi të një gjuhe.
Në gjuhën angleze ka 26 gërma të menaxhueshme (megjithëse gjuha përmban në fakt 44 tinguj). Më pas këto fonema mund të kombinohen për të formuar morfema, njësi më të vogla kuptimplota të gjuhës. Në një gjuhë jo-alfabetike, disa ose të gjitha do të përshkruheshin me një simbol të vetëm, në vend të një vargu fonemash.
Teknikisht, ProtoâSinaitikja nuk ishte nĂ« fakt njĂ« alfabet i vĂ«rtetĂ«. Ajo ishte mĂ« saktĂ«Â njĂ«Abjad: njĂ« sistem shkrimi i lidhur para sĂ« gjithash me bashkĂ«tingĂ«lloret, ku zakonisht lexuesibazohet tek zanoret mbi kontekstin dhe tĂ« kuptuarit paraprak tĂ« fjalorit dhe shqiptimit.
Nganjëherë, por jo gjithmonë, zanoret tregohen me shenja diakritike. (Megjithëse ato janë të rralla në ditët e sotme, Abjadët e shquar modernë përfshijnë arabishten dhe hebraishten).
Shpikja e alfabetit
PĂ«rsĂ«ritja tjetĂ«r e alfabetit pas atij ProtoâSinaitik, Fenikas , i hoqi zanoret e tij, por me vetĂ«m 22 simbole, ai ishte aq i pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r tâu pĂ«rdorur, saqĂ«Â mund ta kuptonin shumica e njerĂ«zve, edhe pse me pak vĂ«shtirĂ«si. Ai u bĂ«Â shumĂ«Â popullor, duke u pĂ«rhapur pĂ«rfundimisht nĂ«Â PerĂ«ndim pĂ«rgjatĂ« Detit Mesdhe.
SĂ« shpejti nisi tĂ«Â pĂ«rdoret nga grekĂ«t, duke na dhĂ«nĂ« nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« shembullin e parĂ« tĂ« plotĂ« tĂ« njĂ« alfabeti dhe njĂ« term pĂ«r tĂ«, âalfabetâ njĂ«Â term rrjedh nga dy shkronjat e para tĂ« gjuhĂ«s, Alfa dhe Bbeta. MegjithatĂ«, kontributi mĂ« i madh i GreqisĂ«Â sĂ«Â lashtĂ«Â ishte shtimi i zanoreve.
Me kalimin e kohĂ«s, etruskĂ«t nĂ« Gadishullin Italian, mĂ«suan tĂ« bĂ«nin tĂ« njĂ«jtĂ«n gjĂ«. MĂ« pas ia lanĂ« trashĂ«gim kĂ«tĂ« praktikĂ« PerandorisĂ« Romake tĂ«Â sapokrijuar. Rezultati ishte alfabeti latin, i cili ka arritur dominimin global nĂ« njĂ« shkallĂ«, qĂ«Â i tejkaloi edhe ëndrrat mĂ« të çmendura tĂ«Â Jul Ăezarit.
Ajo ështĂ« themeli i anglishtes, dhe falĂ« kolonizimit evropian edhe i shumĂ« gjuhĂ«ve tĂ« tjera. Por alfabetet dhe hibridĂ«t e tyre, janĂ« pothuajse tĂ« kudondodhura nĂ« mbarĂ« botĂ«n. Alfabeti cirilik â i pĂ«rdorur nga gjuha ruse dhe gjuhĂ« tĂ« tjera nĂ« EvropĂ«n Lindore dhe AzinĂ« Qendrore â e ka prejardhjen nga greqishtja.
Devanagari â shkrimi i gjuhĂ«s hindu, nepaleze dhe sanskrite, si dhe e njĂ«Â morie dialektesh tĂ« AzisĂ« Jugore â ka tĂ« ngjarĂ« tĂ« ketĂ« ardhur nga njĂ« gjuhĂ« semite (ndoshta aramaishtja, tĂ« cilĂ«n e fliste Jezu Krishti). NĂ« njĂ« farĂ« kuptimi, stili i komunikimit tĂ« shkruar qĂ« pĂ«rdorin sot miliarda njerĂ«z, ështĂ« thjesht njĂ« evolucion i hieroglifeve qĂ« dekorojnĂ« varrin e faraonit tĂ«famshĂ«m egjiptian Tutankamun. /Discover Magazine, Bota.al
Fraksion.com
