“Rezistenca diplomatike e Mbretit Zog ndaj manovrave të Musolinit për pushtimin e Shqipërisë”; Si heshti faktori ndërkombëtar ndaj agresionit italian!

Publikohet historia e panjohur e raporteve e Mbretit Zog me Italinë fashiste të Benito Musolinit, të cilët që nga ardhja e tij në pushtet në mesin e viteve ’20 dhe gjatë gjithë periudhës së Monarkisë, u përpoqën me të gjitha mënyrat që ta joshnin Mbretin e Shqiptarëve, për të vënë në jetë synimet e tyre që vendi i vogël ballkanik të ishte nën influencën e tyre. E gjithë historia gati 15 vjeçare e raporteve të Mbretit Zog me Benito Musolinin etj., në këndvështrimin e studiuesit të njohur Bernd Fischer, i cili është ndalur gjatë në marrëdhëniet shqiptaro-italiane, si dhe kujtimet e Kontit Çano, etj., ku pasqyrohen qartë përpjekjet dhe planet e Italisë për ta pasur Zogun dhe Shqipërinë nën suazën e tyre, por pasi nuk ja arritën, tentuan tre here ta eliminonin fizikisht atë dhe pasi dështuan edhe aty, më në fund ndërmorën agresionin ushtarak të 7 prillit ’39!,

Rezistenca e Mbretit Zog, kundra pushtimit italian

Sipas studiuesit dhe historianit të njohur Bernd Fischer, ndonëse më në fund Musolini ra dakord me idenë kryesore të Çianos për zgjidhjen politike të problemit shqiptar, aneksimi i thjeshtë dhe i hapur nuk i pëlqente. Në vend të tij ai shpresonte ndërtimin e lidhjeve të pakthyeshme politike, ekonomike dhe ushtarake midis dy vendeve. Vetë Duçja përgatiti formën e ultimatumit për Zogun, të cilën Çiano e përshkruan: “Shumë të shkurtër, vetëm tre fraza të thata që i jepnin atij më tepër trajtën e një qortimi, sesa të një pakti ndërkombëtar”.

Në bashkëpunim me Leonardo Vittetin, drejtor i përgjithshëm i Zyrës Politike në Ministrinë e Jashtme italiane, Çiano paraqiti propozimin e vet, i cili të paktën kishte përparësinë se qe përpiluar me shprehje diplomatike. Duçja e pranoi. Dokumenti i Kontit konsistonte në tetë propozime, që përfshinin:

1. “Përfundimin e një aleance mbrojtëse vetëm me Italinë.
2. Premtimin e ndihmës ushtarake italiane në rast kërcënimi të jashtëm të territorit shqiptar.
3. Lejen që qeveria italiane të ndërhynte për rivendosjen e rendit publik.
4. Koncesion shtetit italian për të përdorur në mënyrë të lirë portet, aerodromet dhe linjat e komunikacionit.
5. Ngritjen e Legatës italiane në Tiranë në rang Ambasade.
6. Pranimin e ndihmës dhe të këshilltarëve financiarë dhe teknikë italianë në çdo Ministri.
7. Heqjen e barrierave doganore midis dy vendeve.
8. Shtrirje e qytetarisë italiane në Shqipëri dhe asaj shqiptare në Itali”.

Më poshtë Çiano përmendte dhe disa koncesione që kishin të bënin me disa organizata fashiste në Shqipëri, si dhe futjen e instruktorëve italianë në Xhandarmërinë shqiptare. Pas kësaj Çiano kishte besim se Zogu do të kapitullonte. Në ditarin e tij, ai shkruan me cinizëm: “Mbi të gjitha ka një fakt që më jep shumë shpresë: lindja e shpejtë e foshnjës së Zogut. Zogu e do shumë të shoqen dhe familjen e vet. Kam besim se ai do të zgjedhë sigurinë dhe të ardhmen e qetë të njerëzve të tij të dashur, e të them të drejtën, as e përfytyroj dot Geraldinën duke bredhur e duke luftuar maleve të Mirditës, nëntë muajshe me barrë”.

Ndërkohë, në Shqipëri si pasojë e fjalëve të vazhdueshme lidhur me lëvizje trupash dhe ultimatume, Zogu dhe qeveria e tij u ballafaquan me kërkesa përherë dhe më të mëdha për informacion, kryesisht prej trupit diplomatik. Zyrtarët e lartë shqiptare e mohonin se situata ishte serioze dhe shumica e anëtareve të qeverisë shpreheshin kështu me ndershmëri, pasi Zogu e drejtonte vetë shumicën e këtyre negociatave.

Taktika e Zogut, për të fituar kohë!

Deri në datën 30 mars 1939, Ministri i Jashtëm shqiptar, nuk e pranonte se midis Italisë dhe Shqipërisë kishin lindur probleme serioze, ose se Shqipëria kërcënohej prej Italisë. Madje ai nuk fliste as për vështirësi financiare. Në atë kohë Jakomoni e informoi përfaqësuesin britanik në Tiranë, Ryan, se ndonëse midis dy vendeve ekzistonin vështirësi financiare, vija më e mirë e politikës italiane ishte respektimi i pavarësisë së Shqipërisë dhe bashkëpunimi në të gjitha fushat i regjimit shqiptar. Nga të gjitha këto, Ryan u bind se nuk kishte asgjë për tu shqetësuar. Njëkohësisht, ndoshta nga frika Mbreti Zog e kishte ulur shumë tonin e ankesave që kishte bërë në muajin shkurt ndaj Italisë dhe veçanërisht ndaj Giros.

Më 25 mars 1939, gjatë një audience me Ryanin, Zogu deklaroi se kishte ndërmend që të ndiqte një politikë “të mirë” ndaj Italisë, duke i vënë asaj vetëm dy kushte, pavarësinë dhe integritetin territorial të vendit. Por ishin pikërisht këto të dyja që Konti Çiano kërkonte që t`i hiqte Shqipërisë. Zogu nuk mund ta pranonte kurrë këtë ultimatum, e megjithatë i druhej reagimit italian po të mos e pranonte atë. Mbreti Zog, u kthye edhe një herë tjetër tek taktikat e tij të preferuara: të luante për të fituar kohë.

Më 28 mars Zogu e informoi Çianon se ai i pranonte kërkesat, por se ato kundërshtoheshin prej ministrave të tij, dinakëri kjo e dukshme që nuk e mashtroi dot as Çianon. Më 31 mars, Ministri i Jashtëm italian, arriti në përfundimin se Zogu kishte refuzuar përfundimisht që të nënshkruante. Megjithatë, Konti hasi dhe në vështirësi të tjera në zbatim të planit të tij të shumëpritur. Këto vështirësi ishin të natyrës ushtarake dhe dolën në pah më 31 mars. Përgatitjet ushtarake kishin filluar vetëm pak kohë përpara dhënies së ultimatumit.

Përgatitja ushtarake e pushtimit të Shqipërisë

Në qytetin e Puljes ishin mobilizuar katër regjimente bersalierësh (këmbësori e posaçme malore), një divizion i rregullt këmbësorie, disa detashmente forcash ajrore dhe krejt skuadroni i parë i Flotës. Fill pas kësaj, u mobilizuan dhe një divizion tjetër si dhe një batalion tankesh me urdhër të marshall Pietro Badoglios, që kishte qenë Shef i Shtatmadhorisë e që vazhdonte ta kundërshtonte pushtimin e Shqipërisë. Duke ju drejtuar mundësisë së një zbarkimi të pasuksesshëm ose të kryer keq, Çiano u prir më tej ndaj opsionit për ta fituar Shqipërinë me pëlqimin e Zogut, sesa kundër vullnetit të tij.

Në bashkëpunim me Duçen, Konti përgatiti një sërë propozimesh të tjera, të cilat shpresohej të nënshkruheshin prej Mbretit Zog, pasi ato i lejonin atij të shpëtonte nderin. Pranimi i kërkesave të reja ishte disi më i lehtë, sesa propozimet e fundit dhe përfshinin:

1. “Kontrollin e të gjitha porteve, komunikacioneve rrugëve dhe aerodromeve, në rast kërcënimi të pavarësisë së Shqipërisë.
2. Një këshilltar italian në çdo Ministri shqiptare, i cili do të ishte në rang të Ministrit shqiptar.
3. Tu njiheshin italianëve në Shqipëri, të gjitha të drejtat qytetare dhe politike si shqiptarëve.
4. Ngritja e legatës italiane në Tiranë dhe e legatës shqiptare në Romë, në rang ambasadash”.

Gjatë përgatitjeve të këtyre propozimeve, Jakomoni ja bëri të qartë Zogut se situata ishte më se serioze. Mbretit Zog i lihej thjeshtë një zgjedhje. Në rast se ai do të pranonte kërkesat, Çiano do të shkonte në Tiranë për të marrë pjesë në solemnitetet e nënshkrimit të atij Traktati, i shoqëruar prej një skuadroni të fuqishëm avionësh, akt ky që do të nënvizonte marrëdhëniet e reja. Në rast mospranimi, në të gjithë vendin do të shpërthenin trazirat, të cilat do të pasoheshin prej zbarkimit italian më datën 7 prill.

Zogu duke e kuptuar se italianët kishin bërë një hap prapa, ose duke parë se kishte ardhur çasti që t’i drejtohej për ndihmë komunitetit ndërkombëtar, më në fund vendosi që ta thyente heshtjen dhe njoftoi përfaqësuesin fuqiplotë amerikan, jo vetëm për kërkesat italiane, por dhe për reagimin e tij, ndaj të gjitha kërkesave në veçanti. Lidhur me kërkesën e parë, ai i tha se e kishte njoftuar përfaqësuesin fuqiplotë italian, se zbarkimi italian do të lejohej, vetëm pas marrëveshje paraprake dhe vetëm në rast se ai vetë do ta kërkonte shprehimisht një gjë të tillë. Zogu e refuzonte kërkesën e dytë të italianëve, ndërsa për kërkesën e tretë pranonte t` u njihte vetëm të drejtat qytetare shtetasve italianë.

Në Tiranë ndihet pushtimi

Situata e nderë po ndihej sakaq dhe nga popullsia e Tiranës. Në mbrëmjen e 1 prillit në Tiranë, u organizuan manifestime patriotike dhe antiitaliane. Po ashtu në mbrëmjen e 2 prillit në Tiranë u organizua një manifestim edhe më i madh, e ndoshta edhe më pak spontan se i pari, antiitalian dhe ndjeshëm pro Zogut. Në këtë kohë Zogu kishte arritur në përfundimin se italianët ishin të vendosur ta pushtonin Shqipërinë dhe shpresonte se këto manifestime, do t`i shtynin ata të ndërronin mëndje, ose të paktën ta çonin në organizimin e një qëndrese Kombëtare kundra pushtuesit. Brenda dy ditësh, Mbreti urdhëroi mobilizimin e përgjithshëm dhe evakuimin e popullsisë civile nga Durrësi, gjë e cila nuk u krye kurrë plotësisht.

Ndonëse disi pesimist rreth mundësisë së një zgjidhje nëpërmjet bisedimeve, Zogu synonte që t’i mbante hapur të gjitha kanalet dhe filloi të punonte në mënyrë të ethshme për të përpunuar një sërë kundër propozimesh të pranueshme. I shtyrë prej kësaj shprese të vogël për të shpëtuar Shqipërinë, si dhe prej faktit se Geraldina ishte në prag të lindjes së trashëgimtarit të tij, Zogu i paraqiti Çianos më dy prill, një plan të ripunuar, në të cilën përfshihesh dhe pikat e pranueshme të ultimatumit italian. Mbreti Zog pranonte disa kërkesa, por vazhdonte që të mos pranonte propozimet që ai i gjykonte se cënonin pavarësinë dhe integritetin e Shqipërisë.

Së fundi Mbreti kërkonte që gjeneral Pariani, i vetmi italian që kishte mundur që të fitonte respektin e shqiptarëve, të vinte në Shqipëri për të diskutuar rreth mundësisë së gjetjes së një rrugëdalje. Pariani kishte qenë i dërguar ushtarak i Italisë në Shqipëri gjatë viteve 30-të dhe ishte nga të paktët ushtarakë italianë që kishte lënë përshtypje të mirë tek shqiptarët. Por me gjithë këto, Çiano i injoroi propozimet e Zogut dhe mendonte se përveç vështirësive ushtarake, të gjente mënyrën që ta justifikonte pushtimin përpara opinionit ndërkombëtar.

Në kërkim të kësaj, Çiano dha urdhër që i gjithë personeli civil italian dhe familjet e tyre, të përgatiteshin për tu larguar nga Shqipëria. Çiano i bëri të ditur botës, se një lëvizje e tillë diktohej pasi jeta e shtetasve italianë që ishin në Shqipëri, ishte vënë në rrezik. Ky pretendim ishte aq qesharak, saqë fitoi menjëherë përbuzjen e të gjithë personelit diplomatik që ishte në Tiranë. Duçja dhe Çiano po e humbnin durimin me Zogun dhe për pasojë më 2 prill, vendosi që të jepte urdhrin për pushtimin e Shqipërisë, në rast se Zogu vazhdonte që ti kundërshtonte kërkesat italiane.

Ultimatumi i Duçes më 6 prill!

Në mëngjesin e 6 prillit, Zogu mori një telegram nga Musolini, ku theksohej se ultimatumi merrte fund në mesditë. Mbreti Zog refuzoi ta pranonte atë ultimatum, por kësaj radhe vuri në dijeni dhe ministrat e tij si dhe një komitet parlamentar. Italianët i dhanë dhe një afat edhe prej gjashtë orësh të tjera. Gjatë asaj kohe, Zogu dha një audiencë të caktuar që më parë, të plotfuqishmit amerikan në Tiranë. Dukej se Zogu tashmë i ishte në shtruar fatit. Ai i foli me hidhërim se italianët kishin vendosur të ndërmerrnin atë ofensivë, pikërisht kur e shoqja e tij po sillte në jetë një fëmijë.

Në kujtimet e tija, përfaqësuesi amerikan, Hugh Grant, vë në dukje se Mbreti Zog, të jepte përshtypjen e një njeriu të zhgënjyer thellë, për diçka që e quante tradhti të madhe nga ana e italianëve dhe nga pjesa tjetër e botës. Një ditë përpara më 5 prill, ai i kishte drejtuar një thirrje demokracive perëndimore, ndërsa atë ditë më 6 prill, ai ju drejtua Antantës ballkanike, por pa sukses. Gjatë ditës së 6 prillit, në portet e Durrësit dhe të Vlorës u shfaqën luftanijet e para që vinin për të marrë civilët e fundit italianë. Kurse pasdite disa dhjetëra aeroplanë fluturuan mbi Tiranë, duke hedhur trakte në të cilat udhëzohej popullsia të mos pranonte t’i nënshtrohej qeverisë shqiptare dhe të mos bënte qëndresë ndaj italianëve.

Traktet italiane shtonin se forcat italiane do të qëndronin në Shqipëri, për aq kohë sa të vendosej paqja rendi dhe drejtësia. Ndërkohë që aeroplanët fluturonin mbi qytet, një turmë e madhe prej mijra shqiptarësh manifestonin në sheshin e madh të Tiranës dhe qindra të rinj kërkonin armë për të mbrojtur vendin. Sipas kujtimeve të Geraldinës, Zogu nuk pranoi që të jepeshin armët, me qëllim që të mos derdhej gjak i pafajshëm. Në mbrëmje, një mbledhje urgjente e kabinetit si dhe një seancë parlamentare e posaçme, votoi për hedhjen poshtë të kërkesave të Italisë dhe për kundërshtimin me forcë të zbarkimit të forcave italiane, duke u bërë thirrje italianëve për bisedime të mëtejshme. Por situata ishte e zymtë.

Në të dyja rastet, pavarësia e vendit do të humbiste. Atë fillim prilli të vitit 1939, teksa italianët prej kohësh kishin dështuar në disa tentativa për ta rrëzuar Zogun dhe eliminimin e tij fizik, përfundimisht ata vendosën që të vinin vetë ushtarakisht në Shqipëri. Ndërkohë në mëngjesin e 6 prillit 1939, gjeneral Guxonit i ishte dhënë urdhri për pushtimin e Shqipërisë. Memorie.al